چاقی در سالمندان بخش اول: چاقی سارکوپنیک و پارادوکس چاقی
چاقی در سالمندان در بسیاری از نقاط جهان شایع است. درصد جمعیت افراد مسن دارای اضافه وزن و چاقی روند افزایشی دارد و در طول 30 سال گذشته، میزان چاقی افراد مسن دو برابر شده است. بدون شک، تعداد روزافزون جمعیت مسن چاق در جامعه، مشکلاتی برای سلامت کلی این افراد به همراه دارد، مگر اینکه اقداماتی برای معکوس کردن این روند صورت گیرد.
اندازه‌گیری چاقی در افراد مسن
شاخص توده بدنی
شاخص توده بدنی (BMI)، یعنی وزن (کیلوگرم) تقسیم‌بر مربع قد (متر) و به‌طورکلی برای طبقه‌بندی چاقی استفاده می‌شود.
BMI ممکن است برخی از افراد مسن که درواقع چربی اضافی ندارند را به‌عنوان اضافه‌وزن (BMI 30-34.9) یا چاق (BMI ≥ 35.0) طبقه‌بندی کند. به‌عنوان‌مثال، اگر قد یک فرد به علت شکستگی و متراکم شدن استخوان‌های مهره‌ای کوتاه شود، BMI وی حتی بدون تغییر در وزن و چربی بدن. افزایش می‌یابد. در مقابل تغییراتی که با افزایش سن در بدن رخ می‌دهد، ازجمله از دست دادن عضلات و افزایش چربی، ممکن است در BMI منعکس نشود، حتی اگر شخص واقعاً چربی زیادی داشته باشد.
شاخص توده بدنی بین 24 تا 35 را برای زنان و مردان مسن مناسب تشخیص داده‌شده است که با پایین‌ترین خطر مرگ برای آن‌ها همراه است.
محاسبه درصد چربی بدن
درصد چربی راه دیگری برای اندازه‌گیری چربی بدن است و با وزن چربی تقسیم‌بر وزن کلی بدن تعریف می‌شود.
درصد به روش‌های مختلف اندازه‌گیری می‌شود. سنجش تراکم استخوان، سی‌تی‌اسکن و ام‌آر‌آی می‌توانند درصد چربی بدن را اندازه‌گیری کنند و همچنین چربی احشایی را از چربی زیر جلدی تشخیص دهد. متأسفانه اکثر این تست ها فقط در تحقیقات مورداستفاده قرار می‌گیرند و نسبتاً گران هستند.
دستگاه‌های امپدانس بیوالکتریک، جریان الکتریسیته ضعیف به بدن می‌فرستد و مقاومت را اندازه‌گیری می‌کنند و با استفاده از این اطلاعات و چهار عامل دیگر (قد، وزن، سن و جنس)، درصد چربی بدن را محاسبه می‌کنند. این روش سریع، آسان، بدون درد و ارزان است. یکی از ناکارآمدی‌های این روش این است که دستگاه‌های دستی تنها ترکیبات قسمت بالایی بدن را اندازه‌گیری می‌کنند و برای قسمت پایین بدن کارایی ندارند، بنابراین نمی‌تواند اندازه‌گیری دقیق از چربی شکم و باسن نشان دهد. همچنین، آن‌ها نمی‌توانند چربی احشایی را از چربی زیر جلدی تشخیص دهند.
درصد چربی بدن بر اساس جنسیت و نژاد متفاوت است. تحقیقات نشان داده است که میزان 20 تا 25 درصد چربی در مردان و 30 تا 38 درصد چربی حد هشداردهنده برای خطر بیماری‌های متابولیکی است.
اندازه‌گیری دور کمر
در افراد مسن، چاقی می‌تواند با اندازه‌گیری‌هایی مانند دور کمر تشخیص داده شود که به‌طورکلی با چربی کل و چربی داخل شکمی همبستگی دارد و برای ارزیابی چاقی بسیار مقرون‌به‌صرفه، ساده و مفید است. حد اندازه‌گیری شده برای چاقی شکمی در افراد 70 ساله و بالاتر شامل 100 تا 106 سانتی‌متر در مردان و 99 سانتی‌متر در زنان است. اندازه‌گیری دور کمر می‌تواند بهتر از TBMI چاقی بیش‌ازحد در افراد مسن را نشان دهد و علت آن کوتاه شدن قد در افراد مسن است.
اندازه‌گیری به‌وسیله قرار دادن متر در حدفاصل بین ستیغ خاصره‌ای (iliac crest) یا قسمت بالایی استخوان لگن و لبه پایینی دنده و پیچیدن متر دور شکم به دست می‌آید. محدوده اندازه‌گیری معمولاً بالای ناف است. اندازه‌گیری باید در حالت ایستاده و بدون حبس نفس صورت گیرد.
چاقی سارکوپنیک: عضله کم، چربي بيشتر
با افزایش سن سارکوپنیا (sarcopenia) یعنی از دست دادن تدریجی توده عضلانی به‌خصوص عضله اسکلتی رخ می‌دهد و منجر به کاهش قدرت و استحکام فرد می‌گردد. از دست دادن تصاعدی عضله اسکلتی همراه با افزایش و توزیع چربی بدن با گذر عمر به‌عنوان چاقی سارکوپنیک شناخته‌شده است.
این نوع چاقی با افزایش بیماری و کاهش قدرت عملکردی و حتی مرگ همراه است. از دست دادن جرم عضلانی ممکن است زمانی که عملکرد فیزیکی فرد شروع به تحلیل رفتن می‌کند، تشخیص داده شود.
در افراد مسن با چاقی سارکوپنیک، BMI ممکن است به علت درصد بالای چربی و توده کم عضلانی نادرست اندازه‌گیری شود.
علت سارکوپنیا چیست؟
تغییر در ترکیبات بدن به‌مرورزمان، نتیجه چندین عامل است:
- بیماری
- کاهش یا عدم فعالیت بدنی
- نرخ سوخت‌وساز بدن در حالت استراحت
- عدم‌تغییر در رژیم غذایی
- تغییرات هورمونی، ازجمله کاهش تولید هورمون رشد و تستوسترون و کاهش پاسخ به هورمون تیروئید و لپتین
همان‌طور که با افزایش سن حجم عضلانی کم می‌شود، مقدار بافت‌های پاسخ‌دهنده به انسولین کاهش می‌یابد و منجر به مقاومت به انسولین می‌شود که به‌نوبه خود باعث افزایش سندرم متابولیک و افزایش چربی می‌شود. چربی بیشتر منجر به تولید بیشتر فاکتور ادیپوکینز نکروز توموری آلفا و اینترکولین 6 می‌گردد و درنتیجه مقاومت به انسولین افزایش می‌یابد.
سایر تغییراتی که باعث کاهش کیفیت و عملکرد ماهیچه‌ها می‌شود، مانند افزایش چربی‌های عضلانی و چربی کبدی نیز با مقاومت به انسولین همراه هستند.
پارادوکس چاقی
در افراد مسن، اثر چاقی بسیار پیچیده است به‌عنوان‌مثال وزن مطلوب بدن با افزایش سن افزایش می‌یابد. جالب‌تر این است که اگرچه خطر ابتلا به بیماری قلبی عروقی در افراد دارای اضافه‌وزن یا چاق بیشتر است، اما مطالعات نشان می‌دهد که در این گروه سنی با داشتن اضافه‌وزن یا چاقی، مرگ و میر ناشی از این بیماری‌ها کمتر رخ می‌دهد. این پدیده پارادوکس چاقی نامیده می‌شود.
توضیحات احتمالی برای پارادوکس
فرضیه‌های متعددی برای توضیح تغییر در ارتباط بین BMI و خطر مرگ ناشی از پیری پیشنهادشده است.
BMI یک واحد اندازه ناقص در چاقی سالمندان است.
پارادوکس چاقی ممکن است نتیجه استفاده از BMI برای اندازه‌گیری چاقی در افراد مسن باشد. چاقی سارکوپنیک در افراد بالای 65 سال در نظر گرفته می‌شود زیرا BMI بین چربی و عضله تفاوتی قائل نمی‌شود. افراد مسن مقدار بالایی چربی بدن و چربی احشایی دارند که به طور متفاوت توزیع‌شده است، بنابراین اندازه‌گیری دور کمر یا باسن و تناسب بین آن‌ها مناسب‌ترین راه تعیین چاقی در این گروه سنی است.
کاهش وزن خطرناک
از دست دادن وزن در اثر سیگار کشیدن و بیماری‌هایی نظیر سرطان می‌تواند باعث کاهش وزن و مرگ زودرس شود و همچنین ارتباط بین BMI و مرگ را بیشتر می‌کند. بعد از سن 80 سالگی ارتباط بین BMI کم و خطر مرگ ناشی از آن وجود دارد زیرا افراد دارای BMI کم با مشکلاتی مانند ضعف بدنی بیماری مواجه هستند و یا سیگار می‌کشند.
بااین‌حال نباید با قطعیت بیان کرد که چاقی نباید در افراد مسن بی‌ضرر یا مفید است و برای افراد چاق سالخورده که در معرض عوارض چاقی هستند و به بیماری‌های مرتبط با چاقی مبتلا هستند، کاهش وزن مفید است.
