نکات مهم در بازتوانی بیماران سرطانی به کمک ورزش
در گذشته توصیه اکثر پزشکان به بیماران سرطانی، استراحت کردن و پرهیز از انجام فعالیت فیزیکی بود، اما در نیم‌قرن اخیر شواهد علمی زیادی دیدگاه پزشک و بیماران را در خصوص ضرورت ورزش در بیماران مبتلابه سرطان تغییر داده است و در حال حاضر این تفکر غالب است که استراحت بیش‌ازحد و عدم فعالیت بدنی باعث کاهش عملکرد و کیفیت بیماران مبتلابه سرطان می‌شود.
ورزش یک استراتژی درمانی با تظاهرات چندگانه است که توانایی نفوذ در عملکرد سیستم‌های مختلف بدن را دارد و موجب کاهش یا پیشگیری از بیماری‌های مرتبط با سرطان و همچنین بهبود درمان بیماران سرطانی می‌گردد.
اثرات جانبی روش‌های درمانی بر بدن بیمار
در بسیاری از مراحل و روش‌های درمان سرطان که با هدف از بین بردن سلول‌های سرطانی اعمال می‌شود، عوارض جانبی ناخوشایندی برای بیمار پیش می‌آورد که بر سیستم فیزیولوژیکی وی اثر می‌گذارد. این عوارض عبارت‌اند از:
- تضعیف سیستم ایمنی در اثر پرتودرمانی و شیمی‌درمانی، درنتیجه مواجهه بیمار با انواع بیماری‌های عفونی
- آسیب‌های عروقی در اثر پرتودرمانی مانند گشادشدن عروق، کاهش خون‌رسانی و آسیب و تخریب بافت عروقی، نارسایی و آریتمی قلب
- مسمومیت ریوی و مشکلات تنفسی در اثر پرتودرمانی و شیمی‌درمانی
- مشکلات گوارشی ازجمله زخم و تنگ شدن روده، اسهال، کاهش ظرفیت جذب روده، تهوع، استفراغ از دست دادن اشتها، از دست دادن حس چشایی، معده درد و سوءتغذیه
- مشکلات عضلانی اسکلتی ازجمله آسیب به سلول‌های عضلانی، خونریزی، التهاب و اسپاسم عضلات که منجر به ضعف عضلانی و کاهش توان حرکتی می‌گردد
- آسیب کبدی ناشی از پرتودرمانی ازجمله فیبروز، سیروز، توقف دفع چربی و دژنراسیون چربی که منجر به چاقی، بزرگی شکم و بی‌اشتهایی می‌گردد
- مسمومیت عصبی که در اثر آسیب به غدد (تیروئید، هیپوفیز و هیپوتالاموس) و سیستم عصبی به وجود می‌آید و منجر به بروز مشکلاتی ازجمله نوروپاتی محیطی، بی‌حسی، از دست دادن حافظه، مشکلات بینایی و شنوایی، ضعف عضلات، بی‌اختیاری ادرار و نداشتن تعادل می‌شود.
- مسمومیت کلیوی ناشی از شیمی‌درمانی
- مشکلات پوستی مانند عفونت‌های پوستی و ریزش مو
- خستگی
خستگی بارزترین عوارض بیماران سرطانی تحت درمان و بسیار ناتوان‌کننده است. خستگی اغلب ناشی از عوارض درمان شیمی و پرتودرمانی است که عبارت‌اند از آنمی، مصرف داروها، مشکلات ریوی، سوءتغذیه، ضعف عضلانی، مسمومیت کبدی و مشکلات قلبی عروقی. همچنین خستگی به دنبال جراحی نیز در این بیماران مشهود است.
تأثیر ورزش بر بازتوانی بیماران سرطانی
قدرت عوارض جانی روش‌هایی درمانی در بیماران به‌اندازه‌ای است که افراد بهبودیافته سه برابر بیشتر از یک فرد سالم احساس ضعف و ناتوانی فیزیکی می‌کند و قادر به بازگشت به حرفه کاری خود نخواهند بود. این اتفاق‌ها نه‌تنها می‌تواند تأثیر مالی مخربی بر روی بیمار و خانواده بگذارد، بلکه می‌تواند بر عزت‌نفس و ارزش وی نیز تأثیر بگذارد.
درمان فیزیکی استراتژی‌های مفید برای کمک به بیماران و بهبودیافتگان از سرطان در بازگرداندن عملکرد و قدرت فیزیکی آن‌ها است تا بتوانند بسیاری از عوارض جانبی درمان‌های سرطان را کاهش دهند و آن‌ها به زندگی عادی خود بازگردند.
عوامل مهم پیش از اجرای برنامه‌های ورزشی
اقدامات ورزشی که بیمار دریافت می‌کند، به عوامل متعددی بستگی دارد. مهم‌ترین این عوامل عبارت‌اند از:
- نوع درمان سرطان
- مرحله پیشرفت بیماري
- مدت‌زمان سپری‌شده از درمان
- نوع و میزان داروهای مصرفی
- وضعیت فیزیکی
- حالت روانی مانند میزان استرس و آرامش
- وضعیت خون
- نوع و مقدار تغذیه
اصول برنامه‌ریزی فعالیت‌های ورزشی برای بازتوانی بیماران سرطانی
هدف از فعالیت ورزشی
فعالیت ورزشی باهدف رسیدن به نتیجه خاص تنظیم شود. به‌عنوان‌مثال برای کاهش چربی، باید برنامه‌ای به کار رود که چربی به‌عنوان منبع انرژی استفاده شود و برای تقویت عضلات، تمریناتی تنظیم شود که بر فیبرهای عضلانی تأثیر بگذارد.
شدت ورزش
شدت ورزش در بیماران بر اساس حداکثر ضربان قلب و میزان برداشت اکسیژن تعیین می‌شود. در بیماران سرطانی به‌خصوص افراد بسیار ضعیف و مسن ورزش نباید با شدت زیاد انجام شود بلکه باید با شدت ملایم تا متوسط انجام گیرد؛ زیرا در شدت‌های بالا، فشار روی قلب و تپش قلب افزایش پیدا می‌کند و همچنین به دلیل ضعیف بودن مکانیسم جریان خون و آسیب‌پذیر بودن رگ‌های خونی، رگ‌ها آسیب می‌بینند، تعادل فرد به هم می‌ریزد، تعرق افزایش می‌یابد و بر میزان خستگی بیمار می‌افزاید.
در شدت متوسط ورزش، استفاده از چربی به‌عنوان منبع انرژی و سنتز پروتئین برای بافت عضلانی (حجم توده عضلانی) افزایش می‌یابد.
نوع ورزش
انقباضات عروقی بیماران سرطانی به دلیل نوع درمان (شیمی‌درمانی) آن‌ها بالا است. در ورزش‌های هوازی باشدت ملایم و مدت‌زمان طولانی، جریان و فشارخون به آرامی افزایش می‌یابد و به رگ‌ها آسیبی وارد نمی‌شود، اما در ورزش‌های بی‌هوازی به دلیل انقباضات شدید ماهیچه‌ای فشارخون و مصرف اکسیژن به‌شدت افزایش می‌یابد.
مدت و تناوب ورزش
به این نکته اشاره می‌کند که فرد بیمار در طول روز، هفته یا ماه چند جلسه ورزشی و در هر جلسه چند دقیقه می‌تواند شرکت کند. با توجه به ظرفیت عملکردی بیمار برنامه‌های ورزشی از جلسات کوتاه 3 تا 5 دقیقه‌ای تا جلسات 30 دقیقه‌ای در روز و از 3 تا 5 بار در هفته تعیین می‌شوند. ورزش مستمر باعث بهبود تدریجی دامنه حرکتی، ظرفیت تنفسی، قدرت عضلانی و سیستم قلبی عروقی بیماران می‌گردد.
ورزش متناسب با ظرفیت تهویه بیمار
همان‌طور که گفته شد مسمومیت و آسیب ریوی از عوارض روش‌های درمان بیماران سرطانی است؛ بنابراین کارایی ریوی و دسترسی عضلات تنفسی به اکسیژن در این افراد کاهش می‌یابد و ممکن انجام ساده‌ترین فعالیت فیزیکی سخت گردد و خستگی را در آن‌ها چندین برابر کند؛ بنابراین با در نظر گرفتن ظرفیت تهویه فرد بیمار باید برنامه ورزشی تنظیم گردد.
ورزش متناسب با الگوی حرکتی
در اینجا باید هدف از فعالیت‌های حرکتی مشخص شود: حفظ تعادل هنگام راه رفتن، تقویت عضلات بازو بعد از جراحی، افزایش استقامت، رفع ادم و…؛ بنابراین مهم است که چه عضله یا عضلاتی به‌صورت انفرادی یا هم‌زمان به کار گرفته شوند
درنهایت باید متذکر شد که هیچ دو بیمار سرطانی نیازهای ورزشی یکسان ندارند و در برابر اعمال ورزش‌های یکسان واکنش مشابهی نشان نخواهند داد، بنابراین برنامه ورزشی باید با توجه به نیازهای جسمی و روحی، محدودیت‌ها و پاسخ مطلوب آن‌ها تنظیم گردد.
