شپش سر (پدیکلوزیس سر) یکی از مشکلات مهم بهداشتی است که گستره جهانی دارد و هر جامعه ای اعم از جوامع فقیر، درحال پیشرفت و پیشرفته را آلوده می‌کند. بر اساس آمار سازمان بهداشت جهانی، ایران یکی از آلوده ترین کشورها بوده و شیوع آلودگی در آن از 6 تا 30 درصد گزارش شده است.
نحوه آلوده کردن شپش سر
شپش سر از انواع انگل‌های خارجی بدن محسوب می‌شود که در مو و لباس زندگی می‌کند. شپش‌ها هنگامی‌که نیاز به تغذیه پیدا کنند روی سطح پوست سر می‌آید، به ساقه مو می‌چسبند و با ایجاد سوراخ روی پوست شروع به خون‌خواری می‌کند. عمده مناطقی که شپش‌ها برای تغذیه و تجمع انتخاب می‌کنند، اطراف گوش‌ها و پشت سر است.
ازآنجایی‌که این‌گونه شپش‌ها قدرت تحرک زیادی ندارند، ممکن است ساعت‌ها در یک نقطه توقف و تغذیه کنند. تغذیه شپش هر چهار ساعت یک‌بار تمدید می‌شود. در اثر خون‌خواری و انتقال بزاق شپش به زیر پوست و دفع مواد زائد از این حشرات برآمدگی‌های قرمزرنگ خارش‌دار روی پوست سر نمایان می‌شوند و در این هنگام فرد شروع به خارش پوست سر می‌کند.
شپش‌های ماده روزانه 4 تا 6 تخم بیضی‌شکل و سفیدرنگ تولید می‌کند و آن‌ها را در محل خروج ساقه مو از فولیکول رها می‌کند. این قسمت از موی سر مناسب‌ترین شرایط برای نگهداری تخم و بیرون آمدن شپش‌های جدید از تخم است. لاروها پس از 7 روز از تخم خارج می‌شوند از همان ابتدا شروع به تغذیه می‌کنند و طی دو هفته به بلوغ می‌رسند. تخم‌گذاری شپش‌ها از یک تا دو روز پس از بلوغ و تا یک روز قبل از مرگ ادامه خواهد داشت.
افراد در معرض آلودگی
شیوع شپش سر در هر شخص و با هر سنی رخ می‌دهد، اما در کودکان دبستانی شایع‌تر است. همچنین در دختران به دلیل اینکه موهای بلند و پرحجمی دارند بیشتر دیده می‌شود. افراد سفید پوست نیز بیش از سیاه‌پوستان به عارضه دچار می‌شوند.
شیوع آلودگی در مکان‌های پرتردد و پرجمعیت مانند مدارس، پادگان، خوابگاه و زندان به‌مراتب بیشتر از مکان‌های کم‌جمعیت است. همچنین در فصل سرد شایع‌تر از فصل گرم است.
راه‌های انتقال شپش سر
انتقال شپش سر توسط موارد زیر صورت می‌گیرد:
- تماس نزدیک سرها به‌خصوص در دانش‌آموزان یا اعضای یک خانواده
- استفاده مشترک از وسایل شخصی مانند شانه، برس، روسری و کلاه
- قرار دادن وسایل شخصی فرد آلوده در کنار وسایل دیگران
- قرار دادن وسایل در کمدهای آلوده (مانند کمد استخرها)
- وسایل هتل و خوابگاه‌ها از جمله ملحفه و پتو
در صورت شیوع بالای این اپیدمی وسایل حمل‌ونقل عمومی و مکان‌های عمومی مانند سالن‌های ورزشی و سالن اجتماعات نیز در انتقال و انتشار آلودگي نقش دارند.
علائم و عوارض ابتلا به اپیدمی شپش
وجود شپش سر می‌تواند بدون علامت باشد، اما خارش سر مهم‌ترین و اولین علامت قابل‌شناسایی است که در اطراف گوش‌ها و پشت سر شدت بیشتری دارد. دیگر علائم ابتلا به آلودگی شپش سر عبارت‌اند از:
- غدد لنفاوی متورم و دردناک پشت گردن
- برآمدگی‌های سفت و کوچک (پاپول) در پوست سر
- چسبیدن موهای سر به یکدیگر
- عفونت قارچی
- زرد زخم
- تب
- سردرد
- بی‌خوابی
- بدخلقی
- کاهش تمرکز
پیامدهای روانی که در اثر آلودگی به شپش سر حاصل می‌شود بسیار مهم است زیرا منجر به کناره‌گیری اجتماعی، افت تحصیلی، بی‌خوابی و افسردگی به‌خصوص در کودکان می‌گردد.
شپش سر برخلاف شپش تنه، ناقل هیچ بیماری دیگری نیست و از این بابت نگرانی وجود ندارد.
تشخیص آلودگی به شپش سر
تشخیص اولیه از طریق مشاهده خارش سر صورت می‌گیرد.
مشاهده شپش‌ها به‌راحتی صورت نمی‌گیرد، زیرا آن‌ها به‌قاعده مو می‌چسبند و از نور و گرما گریزان هستند. درصورتی‌که تعداد زیادی شپش در یک نقطه تجمع کنند می‌توان آن‌ها را دید.
مشاهده تخم‌های چسبیده به سر و پوسته‌های سفید روی کف سر و موها و همچنین مشاهده عفونت‌ها، برآمدگی‌های قرمز و تورم غدد لنفاوی پوست سر و گردن از دیگر راه‌های شناسایی آلودگی هستند.
درمان
- شستن لباس‌های شخص آلوده و اعضای خانواده آن شخص با آب گرم. بهتر است که لباس‌ها به مدت 30 دقیقه در آب گرم قرار داده شوند و پس‌ازآن، لباس‌ها اتو شوند.
- شستن وسایل شخصی فرد آلوده ازجمله شانه، اسباب‌بازی با آب گرم
- نظافت کامل محل زندگی شخص آلوده؛ مانند جارو زدن فرش و موکت منزل و به‌خصوص اتاق‌های خواب، تعویض ملحفه‌ها، ضدعفونی کردن مبل‌ها و …
- قرار دادن وسایل غیرقابل شستشو در یک پاکت پلاستیکی بسته به مدت سه هفته.
- استحمام مرتب شخص آلوده و اعضای خانواده آن
- آغشته کردن موها با سرکه سفید به مدت 20 دقیقه برای از بین بردن تخم حشره و شانه کردن تمام موها با شانه دندانه ریز.
درمان دارویی شامل:
- شستشوی سر با شامپوی پرمترین، شامپوی گامابنزن، لوسیون نزيل بنزوات 25 درصد، لوسیون دایمتیکون 4%
- مصرف آنتی‌بیوتیک برای رفع عفونت
- مصرف آنتی‌هیستامین برای رفع خارش
نظارت و پیشگیری از اپیدمی شپش سر
با توجه به اینکه شیوع این اپیدمی در مدارس ابتدایی بیشتر است، توصیه می‌شود بررسی کلی دانش آموزان در آغاز سال تحصیلی صورت بگیرد و آموزش‌های لازم به کودکان و والدین آن‌ها داده شود.
در صورت مشاهده خارش در دانش آموزان دو یا سه کلاس از یک مدرسه، فوراً باید بررسی‌های دقیق بر روی تک‌تک دانش آموزان صورت گیرد و دانش آموزان آلوده تا زمان درمان به خانه منتقل کنند. سپس کلاس‌ها به‌صورت دقیق با مواد شوینده ضدعفونی گردند.
ابتلای قبلی به شپش ایمنی ایجاد نمی‌کند؛ بنابراین یک فرد ممکن است بیش از یک‌بار به بیماری مبتلا گردد. اگر فردی که درمان شده مجدداً آلوده گردد باید این احتمال را داد که در نزدیکی وی هنوز افراد آلوده و درمان‌نشده وجود دارند.
